Batu Kan ‘Tawayen’ Haɗejiyawa: Mahanga.

A ranar goma sha huɗu ga watan Afrilun Dubu ɗaya da ɗari tara da shida (14-04-1906) ne aka yi wannan fafatawar. Tsakani da Allah, ban ma san kiran wannan fafatawar da 'tawaye'. Saboda a gani na ma bai kamata ba. Idan muka yi duba da ita karan kanta kalmar tawayen, za mu ga ai magana take akan tirƙaniya da gwamnatin ƙasa mai mulki ko dai wata tsari dake mulki. 

To da farko dai, Haɗejiyawa ke mulkan kawunansu, duk da akwai turawa a kewayen su da ma cikinsu. Idan aka duba 1903-1905, za a ga cewar duk da an basu damar kafa sansaninsu a waje da cikin Haɗejiyawa, ba su ke mulki ba. To taya za a kira fafatawar da tawaye. Da dai a ce a Katagum, Kazaure, Kano da dai sauran ƙasashen ne hakan ya faru, da za a iya kiran wannan fafatawar da tawaye. 

Yaƙi aka yi. Tsakanin ma su mulkin ƙasar Haɗejiya da Turawan mulkin mallaka. Ba za a kira hakan da tawaye ba. Za dai a iya kiran abun da ya faru da : Gwabzawa, Fafatawa, Yaƙi da dai sauransu. A nan muna kallon haƙiƙanin ma'anar kalmar ce da irin tasirin ta wajen masu karantawa. Da mutum ya ji kalmar tawaye sai ya ɗauka gwamnatin da ke mulki ce a ka yiwa. Alhalin, ita kanta gwamnatin ba ta da iko a ƙasar. Abinda ya sanya su yin haka, ba za dai nace ba— wato dai, abin da ya sa ake kiran wannan gwabzawa da tawaye. 

Shin saboda su turawan sun ci kafatanin ƙasar da yaki ne, banda Haɗejiya, shi ya sa? Ko dan Lugard, wato babban commissioner ya na ikirarin cewar an riga da an ƙwace mulkin ƙasar Hausa? Ko da suka kira hakan da tawaye, mu ba za mu kira shi da hakan ba. Bai ma kamata ba. Kasancewar mu ne masu rubuta tarihin mu. Mu ya kamata muke kiran abun yadda ya kamata. Wannan fafatawa ce. Ta yiwu saboda yadda ta kasance ne shi yasa ka dinga kiranta da tawaye. Amma...

Yadda ‘Gwabzawar’ ta kasance

Sojojin mulkin mallaka sun fara yi wa birnin Haɗejiya ƙawanya ne— sun daɗe da yin hakan— amma bambamcin wannan karan da sauran itace, da nufin yaƙi su kayi. Hakan ya faru ne, saboda sun samu labarin shirye-shiryen masu sarautar haɗejiya wajen yaƙarsu. Saboda sun gaji da yadda suka zama masu alaƙaƙai. Turawan dai sun fara aikawa ne da saƙo, inda suka buƙace su da su bada kai bori ya hau, ko kuma su fuskanci fushin su. Haɗejiyawa kam suka ƙi yarda. Harma an rawaito cewar ɗaya daga cikin baraden Haɗejiya ya mari ɗan aiken. 

To, wasu za suyi mamakin irin wannan Jarunta ka da aka rawaito . Wannan ba komai ba ne Idan muka yi duba ga tasirin Addinin a gwabzawa e. Suna masu yaƙinin cewar ko da an kashe su, sun yi shahada. Saboda haka, a lokacin, ba abin da suke tsoro ko shakka. A mutu ko a yi rai! Hakan kuwa ya faru. Turawan suka samu damar ƙutsawa cikin Haɗejiya. Duk wani ɗan garin, daga matashin zuwa babba — banda tsofaffi da yara mata— suka ɗauki makamai domin gwabzawa. Domin “ba za su yarda da wani kafiri ya mulke su ba. Za su yi jihadi ”

Wannan ya daɗa nuna yadda Haɗejiyawa ke kishin ƙasar su. Da mazajen fama, da ma waɗanda ba su taɓa zuwa yaƙi ba, sai da suka gwabza. Abin mamaki shine, ko da suka ga kayan yaƙin turawa, hakan bai basu tsoro ba ko kaɗan . Ko da suka ga ana kashesu kamar wasu tsaba, suka cigaba da afkawa. A na kashesu, suna ƙara ƙutse. Domin sun san ba su da abin da za su rasa— Suna da yaƙinin yin shahada. 

Amma kuma, sai nake ganin da sun zo da wata dabarar yaƙi da sun ci galaba a kan su. Duk da yike rundunar turawan ma da dama, amma sun fisu sanin ƙasar su. Sun san yadda za suyi su yi nasu wayon. Tunda su turawan sun fisu da kayan yaƙi, su da sai su fisu da dabara. Domin idan akayi galaba a kansu, ko da ba sa raye, abin dai da suke gudu sai ya faru. Da Haɗejiyawa sun sauka daga tunanin shahada kaɗan, sun ɗan karkata tare da mai da dubansu ga mai zai iya faruwa a gaba, da sunyi tunanin hanyoyin da zasu bi wajen ganin sun cimma nasara. An samu kusan shekara uku kafin ‘Gwabzawar Haɗejiya’, wannan wani dama ce suka samu na kintsawa. Ba wai sai da mazantaka kaɗai ba ce a ke samun nasara. Dubara ma wata salon mazantaka ce. 

Wasu lokutan, ana duba ne zuwa ga gaba sannan ayi tanadi. Ba ma wasu lokutan ba, ana so mutum yayi duba zuwa ga gaba a duk lokaci. Da dabaru da salon yaƙi da ba a ci galaba akan su cikin sauki ba. Duk da dai yaƙin ya zo a ƙuraren lokaci, da sarakunan sun shirya masa, da ba a yi irin kisan gillar nan ba. Hakan dai, har wayau, na da nasaba ne da ƙudurin da ke cikin kowannen su, kuma baza na ga laifin su ba dan sunyi hakan. Amma...

Gwabzawar dai ta wanzu tsawon awa biyar ne kacal, kuma an kashe haɗejiyawa kimanin 800-1200 da dawakai sama da ɗari biyar(500). Gaba ki ɗaya manyan masu sarauta (Hakimai), in banda Ciroma da Galadima, sai da a ka kashe su. Hakana Sarkin Haɗejiya Muhammadu Mai shahada, Barori, da Bayi da wasu daga cikin Matayen sarakunan harda ɗaya a cikin matan sarki. Baradai da dama. Mazan fama da dama... Hakan ya faru ne kasancewar Haɗejiyawa ba su zauna sun duba maslahar al'ummar su yadda ya kamata ba. Ba su tsaya sun yi duba iya duba ga wannan lamarin ba. Sai suka kasance masu yin abu ba tare da tsari ba. Hakan kuwa bai hana abin da zai faru ya faru ba. Abin da kowanne su yake gudu sai da ya faru. A kowane lokaci ana buƙatar mutum ya zama mikiya. Ya yi iya ƙoƙarin sa wajen ganin ya duba al'amarin dake gaban sa yadda ya kamata kafin ya yanke hukunci. Ya zamana ya ya yi tsari tun kan abun ya faru. Tsari kuwa ingantacce ba sama-sama ba. Ya tabbatar da kowane sashe ya taɓa, bai bar komai ba. Sai yayi addu'a, ya roki Ubangijinsa da ya taimake sa a yayin da yake mai yin tsarin nan. Dama Allah Yace tashi na taimake ka. Sai bawa ya motsa tukuna kafin Ubangiji ya taimake sa. 

Allāh ya jiƙan zaratan bayin da muka rasa a ƙasar Haɗejiya. Tabbas sun nuna mazantakar da ba lallai mu a yau mu iya ba. Sai dai mu ce za mu ɗan kwaikwaya. Labarin su abin dubawa ne ainun. 

Allāh ya gafarta masu. Ya gafarta wa kusakuransu. Yasa mu zamanto masu koyi da irin tasirin labaran su. Ya sa mu wa'azantu. Mu kasance masu ƙarfafa ƙalmar Sa. Sannan mu kasance masu tsari mai zurfi a dukkannin al'amuranmu.

Ya sa kowanne mu ya zama kamar Mikiya. Amin

Jimrau

February, 2025